#14 Aan het eind van de dag

Hoe je de balans van je leven ook op kunt maken, laat Nelleke Noordervliet zien in “Aan het eind van de dag”. De vorm van een roman geeft vrijheid om alle aspecten van de werkelijkheid te verkennen, ‘want iedere overeenkomst daarmee berust op toeval’. Ze introduceert Katherina Mercedes Donker, Kat voor intimi, oud-minister en schrijfster van boeken over politiek en de rol van de vrouw, die nu een plezierig en onderhoudend bestaan leidt van concertbezoek en dagelijkse boven-de-krant-gesprekken met haar huidige partner. Dan komt het verzoek binnen om een biografie over haar te mogen schrijven. Haar leven zou symbool staan voor de tijdsgeest van de jaren 70 en 80. Het adagium uit die tijd, het persoonlijke is politiek, geldt volgens de biografe ook andersom: het politieke is wel degelijk ook persoonlijk. Met het lezen van de uitnodiging voor een eerste verkennend gesprek, komt de stroom aan reflecties op gang. Het lijkt Katharina Mercedes Donker helemaal geen goed idee om een boek over haar leven te laten schrijven. Daar komen de donkere kanten in, die ze liever verborgen wil houden.

Maar ze begint te dromen en herinneringen komen boven. Ze kan niet zo goed beredeneren waarom ze zo tegen een biografie is. De onderzoekster is vriendelijk en oprecht geïnteresseerd. Het uitgangspunt, een tijdperk beschrijven aan de hand van het leven van een bekende representant, is ook helemaal niet vreemd. Waar zit de weerstand dan? Is er iets dat ze voor zichzelf niet wil weten, of niet wil voelen? De argumenten en alle mogelijke uitvluchten om niet aan de biografie mee te werken lopen als een rode draad door het boek. Zou ze het doen? Dat blijft tot het einde spannend. En ondertussen krijgen wij zicht op het rijk geschakeerde leven van mevrouw Donker en hoe zij daar zelf op terugkijkt.

Noordervliet zet haar literaire middelen slim in. Door te spelen met tijd en de wisseling van perspectief brengt ze gelaagdheid aan. Zo beschrijft ze hoe Kat de reactie van haar partner afwacht, als ze hem de brief laat lezen. “Mijn Simon, gezel van de laatste jaren. [..]  Niet met elkaar vergroeid door levenslange liefde zijn we op cruciale momenten vreemden.” Hij reageert zoals ze hem heeft geportretteerd: “denk er nog even over na, zegt hij”. Daarna spreekt Kat rechtstreeks tot de lezer: “goed, dit zijn mijn gedachten, die ik zorgvuldig voor me houd, totdat ze rijpen naar een besluit. […] Geen enkel belang wordt gediend door mijn biografie, behalve dat van de schrijver.” Vervolgens duiken er brieven, krantenknipsels en bandopnames op die in de loop van het boek letterlijk geciteerd worden. Zo krijgen we ook een blik op het perspectief van andere personen in haar leven, zoals haar dochter en haar grote liefde.

Kat wisselt persoonlijke overpeinzingen en herinneringen in de ik-vorm af met beschrijvingen in de derde persoon. Zoals de geschiedenis van haar ouders: “Gedesillusioneerd keerde Willem Donker uit Spanje terug, de stank van lijken nog in zijn neusgaten.” Om vervolgens weer terug te schakelen: “Ik zou dieper in hun tijd en hun leven moeten doordringen, zoals een schrijver zijn romanpersonages toont in wat ze doen, hoe ze praten, wat ze denken en voelen. Dat is een stap die ik aarzel te zetten. Ik gun mijn ouders hun onbestemdheid en hun raadsels”.

Gunnen wij onszelf en elkaar onze onbestemdheid en onze raadsels? Of is het een uitvlucht om ze niet te hoeven onderzoeken? Wat een mooie vraag. Het hele boek door blijft de heen en terug beweging bestaan. Het verlangen naar erkenning voor haar plek in de maatschappij en met terugwerkende kracht die van haar vader, afgeremd door ingebouwde achterdocht en haar eigen emotionele onbeholpenheid of misschien beter, beduchtheid.

Terwijl de lezer meebeweegt op de golven van haar overpeinzingen, vertrouwt Kat  haar herinneringen en reflecties toe aan het papier. Als tegenwicht tegen de biografie die er wel of niet gaat komen of uit nieuwsgierigheid naar “hoe alles wat het geval was in mijn leven zich voegt naar de wetten van een relaas”?

Aan het eind van de dag is een aangrijpende roman over de emoties en reflexen die bovenkomen als je begint terug te blikken op je leven. Heel herkenbaar. Een sterk beeld van een maatschappelijk geslaagde vrouw die hartstochtelijk geleefd heeft, maar ook vaak de erkenning en liefde waar ze naar hunkerde misliep. Bij vlagen hartverscheurend. Bovenal is het een groot uithangbord voor de kracht van literatuur en fictie.

Hoe beschrijf je anders de soms ondoorgrondelijke krochten van de ziel. De prachtigste zinnen schetsen herkenbare scenes en emoties uit het leven van een vrouw van een jaar of tien ouder is dan ik. De vergeefsheid van maatschappelijk succes. Het onpeilbare verdriet van je kinderen niet meer als vanzelf te verstaan. De onmacht als je grote liefde hele andere herinneringen aan jullie relatie op band heeft vastgelegd. Het leven van Katharina Mercedes Donker leest als een trein. En telkens weer die vervreemding. Tussen ik en de ander. Tussen mij en mijn herinnering. “Ik heb de herinnering aan Jacob het bekijken van een fossiel genoemd, alsof de tijd van toen om hem heen is gestold. Mijn eigen jonge ik ligt er net zo versteend naast. Ik probeer mijn ziel weer tussen de lippen van het beeld te wurmen, opdat er leven is en ik weer de onrijpe gedachten kan denken van een meisje, de frisse appels van haar adem ruiken, en de weemoed voelen die als lauwe melk door haar heen glijdt nog voor ze heeft geleefd.”

Uiteindelijk is het de toevallige ontmoeting op Sicilië met een man, die haar niet vraagt haar verhaal te vertellen of zielenroerselen minutieus te beschrijven, maar er gewoon is en samen met haar zwijgt en zwemt in zee, die het mogelijk maakt de aller pijnlijkste herinnering aan te kijken. Daarmee komt de bevrijding.

Wat een rijkdom geeft de romanvorm. Zeker als je zo scherp kijkt, voelt en portretteert als Nelleke Noordervliet. Aan het eind van de dag is een geniaal voorbeeld van hoe je het relaas van je leven op meerdere niveaus en betekenisvol kunt vertellen.

Ik kan voorlopig vooruit met mijn eigen bespiegelingen. En ik ben weer terug op mijn nest: bij de literatuur.